2013 жылғы 4 маусым, 9:00
NUR.KZ
Ұлттық банктің соңғы бастамалары, басқарудағы қиындықтар және өзін-өзі іске асыру туралы «Finance NUR.KZ»-ке берген эксклюзивті сұхбатында «Нұрбанк» АҚ басқармасының төрағасы Орынбаев Қантар Бекаралович айтып берді.
Құрметті мырза Орынбаев, зейнетақы саласында тәжірибесі бар адам ретінде, сіз ұсынылған реформаларды және олар жөніндегі жаңалықтарды қалай бағалайсыз? Бұл мәселелер ұзақ уақыт бойы газет беттерінен түспей, теледидарда баяндалып, қоғамда талқыланып келеді.
Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына (БЖЗҚ) қатысты, меніңше, ең бастысы — қандай мақсатпен енгізіліп жатқанымыз. Менің ойымша, бұл мақсат айқындалуы керек. Оның шығындары мен табыстылығы туралы айтылған кейбір сөздер бар, бірақ «біз мұны шығындарды 2 есе азайту үшін, ал табыстылықты белгілі бір есеге арттыру үшін жасаймыз» дегенге дейін нақты түсіндірмелер жоқ. Реформа қандай да бір мақсатты көздеуі тиіс. Содан кейін белгілі бір уақыттан кейін, айталық 5 жылдан кейін, біз «шын мәнінде шығындар азайды, табыстылық артты» деп айта аламыз. Менде бұл туралы күмән бар. Меніңше, мұндай нәтижелерге бұрынғы зейнетақы жүйесінде де қол жеткізуге болатын еді. Бірақ шешім қабылданды, енді бұл туралы таласудан мағына жоқ шығар. Енді ең бастысы, барлық жұмсалған күш-жігерлер нәтижесіз қалмаса болды. Біз шығындарды азайтуға және табыстылықты арттыруға бұрынғы жүйеде де қол жеткізе алатын болар едік, енді жаңа жүйеде де бұл жоғалмауы қажет. Ең бастысы — мақсатты анықтау. Бірыңғай зейнетақы қоры бір менеджер болу керектігін білдірмейді, олар көп болуы мүмкін. Одан кейінгі сұрақ, оларды іріктеу критерийлері қандай болмақ. Егер бұрынғы жүйедегідей, таңдауды жинақтаушы жасайтын болса, ол керемет болар. Бұл жинақтаушылардың мүдделеріне минимум әсер етеді.
Яғни, жинақтаушылар өз жинақтарын кімге сеніп тапсыратынын шешеді ме?
Ол өзі басқарушыны таңдайды. Егер ол біреуді ұнатпаса, неге екенін маңызды емес, мысалы, қордың ақпаратты ашуы ұнамайды, декларациясы ұнамайды, табыстылығы ұнамайды немесе басқарушының өзі ұнамайды, жинақтаушы ақшасымен дауыс береді де, басқа қорға кетеді. Егер жүйе басқаша болса, мысалы, тендер өткізіліп, Ұлттық банк немесе Бірыңғай зейнетақы қоры менеджерлерді іріктейтін болса, онда бұл іріктеу критерийлері ашық болғанын қалаймын. Біз менеджерлер қалай іріктелетінін, ал қалай ауыстырылатынын түсіндіруіміз керек. Егер бұл болмаса, онда шенеунік бір басқарушыға қанша миллиард беруді шешкенде, сыбайластық элементі пайда болады. Мен нарықты элементтерінің сақталуын қалаймын. Бұл жүйеде жақсы нәрсе — бұл шын мәнінде нарықтық бәсекелестік орын алды. Ол маңызды болмаған жоқ. Жинақтаушылар үшін бәсекелестік болды, шынайы. Ал бәсекелестік әрқашан жақсы. Егер көп басқарушылар болатын болса және іріктеу критерийлері олардың өткен табыстылық нәтижелеріне негізделсе, жақсы табыстылық кезінде көп ақша активте болады, нашар табыстылық кезінде — азаяды. Сонда ынталандыру, мотивация сақталады. Қызмет көрсету туралы айтпай-ақ қояйын. Көптеген қорлар тегтер сатып алғанға дейін барып жатқан: «не үшін ГНПФ миллион тенгелік брелоктарды сатып алды?» дегендей болып жатқан. Бірақ бұл бәрі жинақтаушыларға беріп, қызмет көрсетуді жақсарту үшін ғой. Брошюралар жасалды... Бірыңғай қор бұнымен айналысуы қажет пе? БЖЗҚ адамдарға сыйлықтар, акциялар, ұтыс ойындар жасайды ма... Онша мүмкін емес. Неге? Бұл шығындардың азаюымен байланысты. Клиенттерге тартылуға қормен ақша жұмсаудың қажеті не, бәрі бір қорда болса. тұтынушыға мүмкін онша қажет емес шығар. Егер табыстылық жақсы болса, ол сыйлықтарсыз-ақ өмір сүре алады. зейнетке шығу кезеңінде ең бастысы — жеткілікті жинақ жинау.
Ұлттық банктен белсенді түрде алға шығарылған тағы бір идея — банкоматтарды унификациялау. Бұл жайында не ойлайсыз, Қантар Бекаралович?
БЖӨЦ (Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры) параллель көрсетер болсақ — әрине үкіметтің, мемлекеттік органдардың белгілі бір айқындық пен болжамдылықты көрсетуін қалар едік. Олар бізге ойын ережелерін орнатады. Зейнетақы қорларындағы жағдайға қатысты, 2012 жылы барлық зейнетақы қорлары биржаның листингіне тұрды. Бұл талапты реттеуші қойды. 2013 жылы олар айтты — «бірыңғай зейнетақы қоры болады». Листингке кіру бойынша барлық шығындар — листингтік алымдар, адам сағаттар және т.б. — босқа жұмсалды. Бұны не үшін қажет болды? Сол сияқты БЖӨЦ-де де болатын сияқты. Бірыңғай процессингтік орталық болады делінеді, бірақ ол қалай жүзеге асырылады — біз білмейміз. Қазіргі уақытта банктер банкоматтарды сатып алуға бола ма, болмай ма, POS-терминалдарды сатып ала ма немесе алмай ма түсінбейді. Сен оларға инвестицияларын қайтарып ала алмайсың, оларды алып кетеді. Бұл салаға инвестициялар тоқтатылғанын білдіреді. Бұл дұрыс. Дегенмен, мемлекеттік органдар сауда орындарында POS-терминалдардың болуын талап етеді. Неғұрылым тезірек айқындық орнаса, соғұрлым жақсы. Мұндай бірыңғай процессингтік орталық болады деп, немесе оған жол берілмей ме деп, ойластырылатын уақыт келеді. Біздің нарыққа кез келген ережелер бойынша ойнауға болады, бірақ олар түсінікті әрі анық әрі кемінде өзгеруі керек не болмаса жылдам өзгеруі керек.
Ең өзекті және көп талқыланып жатқан мәселе — әйелдер зейнетке шығу жасын арттыру. Дебаттар барлық деңгейлерде жүріп жатыр — халық арасында да, парламентте де. Белгілі сарапшылар да шетте қалмай, экономика мен саясат мамандары іске кірісті. Мен сізде, банкир ретінде, өлшенген пікір болуы мүмкін деп сенемін.
Зейнет жасын арттыру мәселесін менің ойымша, екі жағынан қарастыру қажет — қаржылық және әлеуметтік тұрғыдан. Егер қаржылық тұрғыдан алып қарасақ, мұны біз, теледидарлар мен басқа да БАҚ-тарда, керек етпеуіміз керек. Мұндай шешімдерді қабылдауды, қаржы министрлігі, яғни, кім төлеуші болса, сол шешуі тиіс. Актуарлық есептеулер негізінде: «иә, бізге жеткілікті ақы төлеуге немесе қосымша қажет», немесе «2015 жылға дейін бере аламыз, бірақ жетіспейді» дейді. Егер қазір әлеуметтік мәселелерді түсініп, үкімет болмайық деп айтса, қосымша пенсия қажет болмас болар еді. Бірақ бұл мәселеде қаржы министрлігі басты роль ойнауы керек деп ойламаймын. Олар «бізде әр түрлі экономика бар» дегеннен хабардар емес болуы мүмкін. Алайда, егер ол жөнінде болжам жасамасақ, мүлдем салықтардың өсуі салдарынан алынатыныны ескерілмеген!? Экономика жағдайына сәйкес айтылғанмен, əлеуметтік шаралар саны болуы мүмкін. Жоғары зейнетақылардың салдары бар екенін ұмытпауымыз керек. Әрине, барлығы жоғары пенсияларға ие болуды қалайды. ҚР заңы бойынша өзгерістер болған кезде ешкім жаңа керегеше болмайды.
Алибек Тулеуов
Finance NUR.KZ